Од стапување на сила на Амандманот XXXIII на Уставот, на 12 февруари 2019 година, државата не смеела да издава документи со поранешното име, велат од Македонското здружение на млади правници.
Дали граѓаните на кои им бил издаден таков документ имаат право да бараат надомест на штета? Постои ли основ за кривична одговорност? Нивната правна анализа за состојбите со патните исправи којашто произлезе од преспанскиот договор, ја пренесуваме во целост.
„Со Амандманот XXXIII на Уставот од јануари 2019 името на државата се промени во Република Северна Македонија. Амандманите влегоа во сила со влегувањето во сила на т.н. Преспански договор на 12 февруари 2019. Со Уставниот закон од 2019, државата презеде обврска постоечките официјални документи и материјали на јавната администрација за меѓународна употреба и документите за внатрешна употреба кои може да се користат надвор од државата, да се усогласат со новото име на државата најдоцна во рок од пет години од нeговото влегување во сила, односно 12 февруари 2024 година.
При толкувањето на обврската од Уставниот закон треба да се обрати внимание на одредницата „постоечките“. Оваа одредница ја ограничува обврската за усогласување на документите и материјалите кои постоеле и кои биле важечки во моментот на уставните измени, а не и документите и материјалите кои се издаваат по влегувањето во сила на уставните амандмани. Со други зборови, одредени органи на државната власт, постапиле спротивно на Уставот со издавањето нови службени документи со старото име на државата по влегувањето во сила на Амандманот XXXIII.
Во прилог на ова толкување е и самиот Преспански договор, кој е ратификуван од страна на Собранието на РСМ, и од каде произлезе обврската за промена на името на државата. Овој договор предвидува обврска за нас „веднаш и во согласност со разумните административни практики“ да се преземат сите неопходни мерки со цел надлежните органи на земјата од тогаш понатаму внатрешно да го употребуваат новото име во сите нови службени документи, кореспонденција и релевантни материјали. Техничкиот рок од пет години, кој истече на 12 февруари 2024 се однесува исклучиво на „важноста на веќе постоечките документи и материјали“ во моментот на влегување во сила на Преспанскиот договор.
Околноста што во одредени закони, подзаконски акти и обрасци кои се донесени пред уставните измени кои се сеуште во сила и во кои е наведено претходното име на државата не може да биде основ за издавање на нови документи со старото име. Уставот, како највисок правен акт, а согласно начелото на супремација на Уставот може директно да се примени доколку одредена норма или образец не е усогласен со новото име. Државата не смеела да издава нови службени документи со поранешното име. Поседувањето односно непоседувањето на соодветни обрасци не може и не смее да биде изговор за противуставно постапување.
НОВОТО ИМЕ И ЛИЧНИТЕ КАРТИ, ПАТНИТЕ ИСПРАВИ И ВОЗАЧКИТЕ ДОЗВОЛИ
Патните исправи како документи за меѓународна употреба како и возачките дозволи, личните карти, сообраќајните дозволи и регистарските таблички кои можат да се користат надвор од државата, подлежат на обврската за усогласување. Со измените на Законите за патните исправи и безбедност на сообраќајот на патиштата, законски се уреди дека патните исправи и возачките дозволи кои го содржат натписот „Република Македонија“ издадени до денот на започнувањето на примената на овој закон, ќе важат до истекот на рокот на важење кој е наведен во документот, а најдоцна до 12 февруари 2024 година. Со овие измени од 2021 државата признава дека се издавани патни исправи и возачки дозволи со поранешнот име на државата до денот на започнувањето на примената на овој закон, што е спротивно на Уставот.
ДАЛИ ГРАЃАНИТЕ НА КОЈ ИМ БИЛ ИЗДАДЕН ДОКУМЕНТ СО СТАРОТО ИМЕ НА ДРЖАВАТА ИМААТ ПРАВО ДА БАРААТ НАДОМЕСТ НА ШТЕТА?
За да се одговори на прашањето дали може да се бара надомест на штета неопходно е да се утврди дали во конкретниот случај постојат претпоставки за постоење на облигационо-правен однос:
Штетник – Законите кои го уредуваат издавањето на спорните документи му доверуваат надлежност на Министерството за внатрешни работи, па за секоја можна штета која произлегува од вршење на оваа надлежност одговорен субјект во контекст на штетата е органот;
Оштетен – Оштетен е секое физичко лице чиј имот е намален (материјална штета) или чии лични права се повредени (нематеријална штета);
Штета – Штетата претставува намалувањето на нечиј имот или спречување на неговото зголемување. Во конкретните случаи, штетата може да се однесува на трошоците кои се неопходни за издавање на документите, уплатени патувања кои не можат да се реализираат, како и неможност за вршење на дејност. Ако се работи за повреда на лични права, неопходно ќе биде со соодветен извешај од вешто лице да се докаже дека лицето претрпело повреда и на неговите лични права.
Штетно дејствие – Штетното дејствие е сторено со пропуштање, од страна на Министерството за внатрешни работи да стори нешто кое што било должно да го стори, а тоа е да издава нови документи со користење на новото име на Републиката. Овој елемент на противправност е суштински за да се утврди одговорност на субјектот.
Причинска врска – Намалувањето на имотот или наметнатите трошоци треба да се директно поврзани и да произлегуваат од штетното дејствие. Во конкретниот случај тоа не е тешко да се докаже од причина што со самата околност што е издаден документ со старото име, а органот кој го издал бил свесен дека тоа не смее да го врши, е предизвикан трошок за граѓаните.
При носење одлука дали ќе се преземат правни дејствија или не, сите засегнати страни е неопходно да се консултираат со стручно лице адвокат. Неопходно е да се земат предвид сите околности на случајот како и да се земат предвид неопходните докази.
ДАЛИ ГРАЃАНИТЕ ИМААТ ПРАВО НА ЗАШТИТА ВО СЛУЧАЈ НА ОГРАНИЧУВАЊЕ НА СЛОБОДАТА НА ДВИЖЕЊЕ?
Правото да се напушти територијата на државата е суштински елемент на слободата на движење која е гарантирана во членот 27 од Уставот. Ова право, според истиот член може да се ограничи единствено врз основа на закон и тоа само во случаите кога е тоа потребно, и тоа заради заштита на безбедноста на државата, водење на кривична постапка или заштита на здравјето на луѓето. Според ова, а имајќи го предвид принципот од член 54 став 1 од Уставот на РМ дека основните слободи и права можат да се ограничени само во случаи утврдени со Уставот, до одговор на прашањето дали претставува повреда на слободата на движење може да дојде преку следниве две прашања: 1. Дали ограничувањето на ова право се спроведува врз основа на закон? и 2. Дали ограничувањето на ова право е потребно заради: а) заштита на безбедноста на РМ, б) водење на кривична постапка или в) заштита на здравјето на луѓето.
Како што беше претходно наведено, со измените на Законот за патните исправи од 2021 се уреди дека патните исправи кои го содржат натписот „Република Македонија“ издадени до денот на започнувањето на примената на овој закон, ќе важат до истекот на рокот на важење кој е наведен во возачката дозвола, најдоцна до 12 февруари 2024 година. Според ова, во потесна смисла на зборот, постои законски основ за невалидност на патна исправа. Сепак важно е да бидат исполнети двата услови кумулативно. Во однос на второто прашање, одговорот е исто така јасен и неспорен. Ограничувањето на ова право ниту е потребно заради: заштита на безбедноста, водење на кривична постапка или заштита на здравјето на луѓето.
Преминувањето на државната граница во РМ е уредено со Законот за гранична контрола. Според овој закон, над државјаните на РМ при преминување на државната граница се применуваат тн. минимални гранични проверки. Минималните гранични проверки вклучуваат: (1) проверка на исправноста на патната исправа и (2) провека по несистематска основа во соодветни евиденции и електронски дата бази дали лицето кое ја минува границата претставува закана за националната безбедност, јавната политика, меѓународните односи или закана по јавното здравје. Втората проверка во основа значи дека доколку се утврди дека лицето кое има намера да излезе од територијата на државата се наоѓа на некоја од овие евиденции и електронски дата бази, постои законски основ за спречување на тоа лице да излезе од државата.
Во случај на одбивање на излез од државата граѓаните треба да побараат писмен акт во кој е наведен основот за одбивањето на излезот кој што пак понатаму може да се оспорува во постапка пред Управниот суд.
Заштита на правото на слободата на движење може да се бара само доколку ограничувањето е сторено од домашни органи, а не и од странски гранични служби. Во тој случај, засегнатите лица имаат право да бараат заштита пред надлежните служби таму.
ПОСТОИ ЛИ ОСНОВ ЗА КРИВИЧНА ОДГОВОРНОСТ?
Издавањето документи на обрасци со поранешното име на државата кое се спроведувало според одредени изводи до средината на 2021 година, односно две ипол години по 12 февруари 2019 треба да биде предмет на соодветни предистражни дејствија од страна на надлежните органи. Користењето на обрасци кои не требало да се користат, можната набавка на стари обрасци по февруари 2019, како и доцнењето со набавка на соодветни обрасци ги содржи елементите на кривичните дела злоупотреба на службена положба како и несовесно работење во службата. Неопходно е јавното обвинителство во постапка по допрен глас да ги прибере потребните документи и да утврди дали постојат основи за сомневање за сторено кривично дело“.
