Безмалку половина од државниот буџет за 2024 година, кој изнесува 5,5 милијарди евра, се побарувањата за отштета од страна на компании од рударскиот и преработувачкиот сектор. Неколку меѓународни арбитражи веќе се покренати против државата, а последно ваква најава пристигна и од „Еуромакс ресоурцес“ за инвестицијата за рудник за бакар во Иловица. Доколку се остварат непосакуваните сценарија и Македонија ги загуби споровите, проценката е дека нешто над две милијарди евра од државниот буџет ќе завршат на сметките на компаниите, чии инвестиции поради одлуки на власта не биле реализирани. Односно, од секој македонски државјанин ќе бидат издвоени над две илјади евра.
Додека властите се обидуваат да ги балансираат буџетските приходи и расходи, неофицијално Македонија веќе започна да губи дел од покренатите спорови пред меѓународните судови. Како Владата ќе ги исплати евентуалните казни, засега останува енигма – дали ќе се крати на трошоци, на капитални инвестиции или пак ќе се посегне по ново задолжување на грбот на граѓаните, во период кога и онака рест јавниот долг. Изминатиов период медиуми објавија дека Македонија изгубила уште еден арбитражен спор поради одлуката на Владата еднострано да го раскине Договорот за концесија за експлоатација на бакар во Казандол, валандовско. Наводно, станува збор за астрономска отштета од околу половина милијарда евра, која од државниот буџет ќе треба да се префрли на сметката на англиско-украинскиот конзорциум „Сардич МЦ“.
Арбитражна постапка претходно покрена и словенечкиот бизнисмен со македонско потекло, Блажо Тасев, за нефер третман во постапката за продажба на рудникот за олово и цинк ‘Саса’ од Македонска Каменица во 2004 година. Откако го загубил спорот пред судовите во Македонија, тој покрена инвестициска арбитража, а за отштета бара 492 милиони евра.
Арбитражна постапка беше покрената и од индиските државјани Гокул Бинани и Маду Бинани, сопственици на компанијата „Индоминерали“, за поведена стечајна постапка и одземена концесија на рудниците за олово и цинк „Злетово и Тораница“, во 2015 година. Властите брифираат дека во овој случај се уверени во позитивен исход.
Последна во низата е компанијата „Еуромакс ресоурцес“. Тие и дадоа рок на Владата до Нова година да го одглави проектот, а во спротивно ќе следува арбитража пред меѓународните судови. Според извршниот директор, Тимоти Морган Вин, македонските власти кон странската компанија се однесуваат скандалозно, а игнорирањето на спојувањето на концесиите и продолжување на проектот „Иловица“ скапо ќе ја чини Македонија и нејзините граѓани.
-Не можеме повеќе да одолговлекуваме, чекајќи политички одлуки. Ако политиката каже „не“ за нов и модерен рудник за бакар, има правен епилог кој нема да биде поволен за државата, а за жал и за нејзините граѓани, изјави Морган Вин.
Претходно од компанијата испратија и писмо до владини функционери, но и амбасадори во земјава. Во писмото наведоа дека правната сигурност што треба да ја обезбеди правниот систем е доведена во прашање, особено во случајот со рудникот во Иловица, и претставува реална закана за странските директни инвестиции.
Според нив, Министерството за економија веќе признало дека нема правна причина за натамошно одложување за одобрување на барањето за спојување на концесиите и таква одлука Министерството предложило во Владата во јуни 2023 година, а спојувањето било одобрено во согласност со одредбите од Законот за минерални суровини.
– Оваа одлука предизвика протест на група активисти против рударството, поддржани од претставници на православната црква и двајца министри кои беа вклучени во протестите одржани во Струмица. Соочени со тоа, Владата ја промени својата одлука еден месец подоцна во јули 2023 година, без да даде соодветно објаснување, се вели во писмото.
Повеќе аналитичари и металуршки инженери претходно повикаа властите да не носат одлуки под притисок на дел од јавноста. Според нив, изградбата на нови рударски капацитети во Македонија е прашање на иднината кое надминува еден политички мандат на Собрание, Влада, Претседател на Републиката, градоначалници и локални совети, а ова прашање не смее да се става во контекст на дневно политичка агенда и предизборни калкулации.
Дел од медиумите претходно пишуваа дека локалните еко активисти ниту најмалку не се „обични“ или „случајни“ активисти загрижени за заштита на животната средина, а за ова потврда имало и од странските истражувачки мрежи. Во својата анализа, рускиот истражувачки сајт Инсајдер пишува дека активистите Крум Велков и Ангел Наков се промотори на руското влијание во Македонија и работат против западните инвестиции во рударството, со цел зголемување на руското влијание во Западен Балкан.
Поранешниот амбасадор Јован Донев, во гостување на телевизија Алфа тој кажа дека постојано се елиминираат можностите за отворање на нови рудници, што, според него, е прашање на национална безбедност.
– Како може некој да ме убеди дека заради триесет луѓе се затвора Иловица, за тие да произведувале органски домати? За кого? Тоа е удар против националната безбедност на Република Македонија. Пет рудници за злато требаше да има по таа линија. Сите добија концесии за истражување, но ги снема. Целиот сегмент на меката безбедност, вклучувајќи ја и корупцијата, го испуштаме од раце и затоа имаме проблеми, кажа Донев.
