Пред точно една деценија, Хрватска стана 28-та членка на Европската унија и оттогаш ги исполни своите најважни стратешки цели и донекаде го намали развојниот јаз со „старите“ членки, но поради отворањето на европските врати за нејзините работници, има и голем одлив на жители.
Влезот во ЕУ е еден од најважните настани во историјата на Хрватска, кој заедно со членството во НАТО, кое успеа да го постигне четири години претходно, е нејзината главна надворешнополитичка цел од осамостојувањето.
Десет години во чекалната
Хрватска поднесе барање за членство на 21 февруари 2003 година, а комисијата го оцени барањето како позитивно во април 2004 година. Веќе два месеци подоцна, на 18 јуни 2004 година, Хрватска доби официјален статус на кандидат за членство и треба да ги започне преговорите во март 2005 година, но со услов за целосна соработка со хашкиот суд, кој инсистираше на апсење на тогашниот бегалец. генерал Анте Готовина.
Поради тоа преговорите беа одложени за неколку месеци. Тие конечно започнаа на 3 октомври 2005 година, откако главната хашка обвинителка Карла дел Понте ја потврди целосната соработка на Хрватска со хашкиот суд.
Хрватските преговори траеја долго, пет години и девет месеци, подолго од која било сегашна земја-членка. Последните поглавја беа затворени на 30 јуни 2011 година, а по потпишувањето на пристапниот договор и ратификацијата во земјите членки, Хрватска влезе во ЕУ на 1 јули 2013 година.
Преговорите беа оптоварени со соработката со Хашкиот суд и словенечката блокада поради билатералниот спор за границата, но и од заморот од проширувањето во тогашните земји-членки. Уште тогаш беше јасно дека Хрватска го фати последниот воз и дека после него долго време нема да има проширување.
Претходното проширување од 2004 година, кога се приклучија десет земји одеднаш, а одложениот пристап на Бугарија и Романија три години подоцна може да се смета за дел од него, беше повеќе геополитички проект за обединување на Европа по крајот на Студената војна, така што помалку се инсистираше на исполнување на критериумите, а повеќе се прогледуваше низ прсти за повисока цел.
Хрватска ја немаше оваа предност, па се мери со многу построг аршин, а во ЕУ не брзаа преговорите што поскоро да се завршат.
Најуспешна година
Хрватска во последната година од оваа деценија ги постигна сите цели за европска интеграција – од 1 јануари оваа година е членка на еврозоната и на Шенген зоната. Со помош на Европската Унија, Хрватска во оваа деценија ја поврза својата територија со изградбата на Пељешкиот мост, кој стана еден од највидливите симболи на членството.
Во првата деценија од членството, Хрватска успешно го одржа првото претседавање со Советот на ЕУ во првата половина на 2020 година, иако беше „случаен претседател“.
Велика Британија, која требаше да претседава во втората половина на 2017 година, објави дека се откажува од претседателството по референдумската одлука за напуштање на ЕУ. Поради тоа, беше променет претходно утврдениот редослед на претседателство и наместо втората половина на 2026 година, Хрватска ја доби првата половина на 2020 година.
Првото хрватско претседателство ќе остане запаметено по пандемијата на КОВИД, што предизвика откажување на многу планирани состаноци што требаше да се одржат во земјата.
Тоа беше единствено претседателство бидејќи работата на Советот мораше да се прилагоди на новите околности. Пред се, обврската за социјално дистанцирање ги оневозможи физичките состаноци, па се префрливме на виртуелни состаноци.
Голем напредок, но не доволно брз
Пред влезот во ЕУ, хрватската економија падна во рецесија која траеше повеќе од шест години. Вкупниот пад на реалниот БДП во периодот од 2009 до 2014 година изнесува 12,6 отсто. Дури во 2019 година БДП го надмина нивото од 2008 година, што значи дека се изгубени десет години.
Од 2015 година, БДП почна да расте до 2020 година, кога беше забележан голем пад од 8,6 отсто поради пандемијата на коронавирус. Сепак, хрватската економија брзо закрепна и беше забележан спектакуларен раст од 13,1 отсто во 2021 година, а растот забави на 6,3 отсто во 2022 година.
Хрватска најбрзо закрепна од пандемијата и во однос на претпандемиската 2019 година имаше раст од 11,8 отсто и затоа е прва во ЕУ пред Полска која имаше раст од 11,2 отсто.
Другите членки во тој период имале едноцифрен раст – Словенија 7,8 отсто, Данска 7,6 отсто итн. Просечниот раст на БДП во ЕУ во тој период изнесуваше 2,9 отсто.
Во 2013 година хрватскиот БДП по глава на жител изнесуваше 61 отсто од просекот на ЕУ, а лани достигна 73 отсто од европскиот просек.
Во годината на пристапување во ЕУ, Хрватите имаа БДП по глава на жител од 10.440 евра, а според проценката за 2022 година тој се искачи на 17.240 евра.
Во однос на БДП по глава на жител, Хрватска е подобра од Словачка и Грција кои се со 68 отсто од европскиот просек и Бугарија со 59 отсто.
Според реалната индивидуална потрошувачка (СИП), според која Евростат го мери стандардот на граѓаните, во 2022 година Хрватска е на 75 отсто од европскиот просек.
СИП покажува колку стоки и услуги потрошиле поединците, без разлика дали самите платиле за нив или трошокот ги сноси државата или непрофитните организации, а изразено во однос на куповната моќ, ги елиминира разликите во цените меѓу земјите.
Хрватска на тој начин се оддалечува од задниот дел и кон таа точка тера. Ги надмина Словачка, која е со 73 отсто од европскиот просек, и Унгарија (72 отсто), додека претходно беше подобра само од Бугарија (67 отсто).
Во исто време, според СИП, се приближува до Грција (78 проценти) и Естонија (79 проценти). Според SIP, Хрватска пораснала за 10 процентни поени во последните десет години – во 2013 година таа била 65 отсто од европскиот просек.
Сепак, Романија имаше многу поголем пораст на SIP, од 48 отсто во 2013 година на 88 отсто во 2022 година, а Полска од 51 отсто на 86 отсто.
Како до европскиот просек?
За да го достигне европскиот просек во догледна иднина, Хрватска треба да расте многу побрзо од претходно.
Така, на пример, ако БДП по глава на жител порасне за два процентни поени годишно побрзо од европскиот просек, тој би достигнал 100 отсто од просекот на ЕУ за 13,5 години. Раст од два отсто побрз од просекот не е невозможен, но тоа би било крајно напорна цел и би требало значително да се подигне потенцијалот за раст за да може економијата брзо да се развива и по водопадот на пари од европските фондови, што во голема мера турка сегашните стапки на раст, запира.
На потенцијалниот раст негативно влијае падот на населението и ниската продуктивност, но реформите кои би овозможиле поефикасна јавна администрација и подобро судство би имале позитивен ефект.
Предностите од членството во ЕУ се уште позабележителни кога Хрватска ќе се спореди со некои земји од поранешна Југославија. На пример, БДП на Србија по глава на жител беше 40 отсто од просекот на ЕУ во 2013 година и 44 отсто во 2022 година. Босна и Херцеговина отиде од 30 отсто во 2013 година на 35 отсто во 2022 година.
На Хрватска и оди добро и според другите показатели има стапка на невработеност која никогаш не била помала, во мај годинава стапката на регистрирана невработеност изнесувала 5,6 отсто, што е најниска стапка од 1989 година.
Исто така, Хрватска никогаш немала повеќе вработени, во мај имало 1.635.429 вработени лица, но стапката на вработеност е сепак пониска од европскиот просек. Според податоците од 2021 година, стапката на вработеност во Хрватска била 68,2 отсто, додека европскиот просек е 73,1 отсто.
Има и добри фискални резултати, јавниот долг е на надолна траекторија и според владините проекции веќе следната година би требало да падне под 60 отсто, што е дозволено според критериумите од Мастрихт.
Голем одлив на население
Хрватска, како и другите нови членки помалку развиени од европскиот просек, имаше голем одлив на население во изминатата деценија. Според пописот од 2021 година, Хрватска има 3.871.833 жители, што е за 413.056 жители или за 9,64 отсто помалку од пред десет години.
Делумно, ова е резултат на членството во ЕУ, бидејќи нема ограничувања за движењето на работната сила на единствениот европски пазар, а многу хрватски граѓани заминаа на работа и подобар живот во побогатите земји-членки.
Но, тоа може да биде само дел од објаснувањето, бидејќи на пример Србија, Босна и Херцеговина, Северна Македонија итн. тие исто така масовно губат население, а еден од одговорите на прашањето зошто би можел да биде фактот што, на пример, во Германија моментално се непополнети повеќе од два милиони работни места, а таа не е единствената земја на која и недостасува работна сила.
Има неколку знаци дека е минато врвот на иселувањето од Хрватска, дека трендот е забавен, но не запира.
Искуствата на другите земји покажуваат дека одливот престанува, односно имиграцијата и иселувањето се изедначуваат откако ќе се достигне нивото на економски развој од околу 80 отсто од просекот на ЕУ, до кое Хрватска се приближува.
Но, уште поголем хрватски проблем е големата разлика во развојот на одредени делови од земјата. Така, градот Загреб веќе е на 131 отсто од просекот на ЕУ, а во источните жупанија БДП е под 40 отсто од европскиот просек.
Според последниот извештај на ЕК за Хрватска, Загреб генерирал 34 отсто од националниот БДП во 2018 година, иако таму живее само 19,4 отсто од вкупното население. Поголемиот дел од населението, 67 отсто, живее во области каде БДП по глава на жител е под 60 отсто од европскиот просек.
Затоа, порамномерен развој на хрватските области е предуслов за запирање на емиграцијата.
Перспективата на идното проширување на ЕУ
Десет години по последното проширување, ниту една од земјите кандидати не е ни блиску до членство и Хрватска би можела да остане најмладата членка уште десет или повеќе години.
Иако рускиот напад на Украина донесе одредени промени во политиката на проширување и повторно се во игра геополитичките аспекти, тешко е да се очекува зголемување на бројот на членки според правилата според кои денес функционира Унијата, а нивната промена не е на хоризонтот.
Четири дена по почетокот на рускиот напад, на 28 февруари минатата година, Украина поднесе барање за членство, а неколку дена подоцна Молдавија и Грузија го побараа тоа. Европската комисија го изрази своето мислење за овие барања и препорача Украина и Молдавија да добијат кандидатски статус, а Грузија потенцијален кандидат.
Иако Украина претходно побара да и се отвори европска перспектива, ЕУ не ја послуша до почетокот на војната. Откако земјата беше брутално нападната, ЕУ всушност немаше избор бидејќи одбивањето на такво барање во тие околности би било политички крајно несоодветно.
Со земја но на Западен Балкан, приказната е малку поинаква. На самитот во Солун во 2003 година, ЕУ им вети на тие земји дека ќе станат членки кога ќе ги исполнат условите. Дваесет години подоцна, Хрватска е единствена во ЕУ.
Официјално, ЕУ продолжува да нагласува дека е посветена на проширувањето, а земјите од Западен Балкан потенцираат дека тоа е нивна стратешка цел. Сепак, како тоа изгледа во пракса, можеби најдобро говори реченицата што често се слуша во Брисел: Унијата се преправа дека навистина се грижи за проширувањето, додека земјите од Западен Балкан се преправаат дека ги спроведуваат потребните реформи.
Сите земји од Западен Балкан имаат кандидатски статус освен Косово. Најнапредна беше Црна Гора, која ги отвори преговорите во 2012 година и ги отвори сите преговарачки поглавја, но затвори само три, ниту една во последните две години.
Србија ги започна преговорите во 2014 година, а досега има отворено само 18 поглавја и затвори две. Преговорите се практично замрзнати, иако за ова нема формална одлука.
По долго чекање, Северна Македонија и Албанија ги отворија преговорите дури во март 2020 година, но до денес немаат отворени поглавја.
Босна и Херцеговина доби кандидатски статус во декември минатата година и допрва треба да ги исполни условите поставени за почеток на преговорите.
